Niki Korteweg schreef recent in het NRC een zeer goed achtergrondartikel over het onderzoek naar Post Covid. “Er lijken ontregelingen in bloedvaten, in het immuunsysteem en in het zenuwstelsel te zijn”. Uitgangspunt is het onderzoek van de Nederlandse Stichting Long Covid. Na het inzamelen van geld bundelden wetenschappers van vijf universitaire medische centra hun krachten en zijn zij onderzoeksprojecten begonnen. Ze richten zich op die vier meest plausibele hypotheses over de oorzaak van de ziekte, die mogelijk ook met elkaar te maken hebben: een verstoorde doorbloeding, auto-immuniteit, zenuwontsteking en een ontregeld immuunsysteem door achtergebleven virusdeeltjes. De projecten lopen twee jaar. Dat is niet lang genoeg voor de definitieve antwoorden waar de wanhopige patiënten naar snakken. Maar wel voor betere inzichten, mogelijke betere diagnostische test, en voor aanwijzingen van mogelijke behandelingen. En vooral: meer erkenning. Wij vatten het voor je samen, vullen beperkt aan, vooral met de link naar ME/cvs, en onderin tref je een link aan naar het volledige artikel, wel achter de betaalmuur.
Post Covid en ME/cvs: onzichtbaar en onvindbaar. Toch zijn patiënten met deze aandoeningen al na een beetje inspanning compleet uitgeput. Ze hebben onder meer last van extreme vermoeidheid, slaapproblemen, spierpijn, duizelingen, hartkloppingen en van geheugen- en concentratieproblemen, de zogenoemde hersenmist. Sommige patiënten kunnen hun huis en/of bed nauwelijks uit. Er zijn er naar schatting 90.000 mensen in Nederland die na Covid-19 ernstige langdurige klachten hielden: post of long covid. Er waren al een ongeveer gelijk aantal mensen met ME/cvs. Dat is een vrijwel integraal met ernstige Post Covid vergelijkbare ziekte die ook al na een virus wordt opgelopen. Het belangrijkste verschil is welk virus aan het begin van hun aanhoudende ernstige klachten stond. De totale groep met ernstige postvirale klachten zijn vaak al jarenlang vaak niet in staat om te werken of een opleiding te doen of af te maken.
De studie van AUMC van begin januari 2024 bracht grote opluchting voor patiënten: er is eindelijk een verklaring voor de extreme uitputting die hen overvalt na mentale of fysieke inspanning. Na een zware fietstest waren bij een groep patiënten met deze klachten de spiercellen sterker beschadigd dan die van gezonde proefpersonen, en de energiecentrales in hun spieren, de mitochondriën, werkten slechter. Maar de grote vraag blijft: hoe ontstaan die veranderingen? En wat veroorzaakt al die andere klachten? Naar verklaringen daarvoor zijn wetenschappers naarstig op zoek. In de wetenschappelijke literatuur tekenen zich inmiddels denkrichtingen af over de onderliggende oorzaken. Het NRC ging op een aantal daarvan in.
PEM en POTS
Merel Hellemons is longarts in het Erasmus MC in Rotterdam en leidt onderzoek dat zich richt op een verstoorde doorbloeding. Ze waren niet in het ziekenhuis opgenomen toen ze Covid-19 hadden en hebben last van minimaal één van twee kenmerkende symptomen. De eerste is PEM: een verergering van de vermoeidheidsklachten na fysieke of mentale inspanning. De tweede is POTS waarbij patiënten een heel snelle hartslag krijgen nadat ze zijn opgestaan bij gelijke bloeddruk. Bij POTS is het autonome zenuwstelsel ontregeld, dat zaken als ademhaling, lichaamstemperatuur, hartslag en bloeddruk regelt. Na het opstaan trekken de bloedvaten niet goed samen, waardoor het bloed in de benen blijft. Het hart gaat ter compensatie heel snel kloppen. „Op hersenscans zien we dat het bloed bij mensen met POTS niet goed meer de hersenen bereikt. Dat leidt tot klachten zoals duizeligheid en vermoeidheid”, zegt dr. Hellemons. „Er zijn patiënten die daardoor 23 uur per dag in bed liggen, die verdragen het niet om te staan. Ze vallen flauw, worden onwel.”
Verstoorde doorbloeding
De klachten bij POTS en PEM suggereren dat de zuurstofvoorziening in organen en spieren verstoord is. Dat sluit aan op de bevindingen in een gloednieuwe studie van wetenschappers van de Yale universiteit in de Verenigde Staten. Met een speciale inspanningstest tonen ze aan dat de longen van mensen met long covid prima werken: die nemen voldoende zuurstof op. Ook hun hart doet wat het moet doen: het pompt dat zuurstofrijke bloed goed rond. Het probleem, ontdekten ze, zit bij de uitwisseling van zuurstof in de weefsels. Die is verstoord. De studie ontkracht een wijdverbreid misverstand dat meestal wordt iemand beter van bewegen, maar als er sprake is van PEM geldt dat absoluut niet.
Auto-immuniteit
Bij auto-immuniteit keert het afweersysteem zich onverhoopt tegen lichaamseigen eiwitten, een andere mogelijke verklaring voor klachten. „Sinds de coronapandemie zie je wereldwijd een toename van het aantal mensen met auto-immuunaandoeningen. Jeroen den Dunnen is immunoloog in het Amsterdam UMC en betrokken bij het onderzoek naar auto-immuniteit, dat overlapt met het onderzoek naar ontsteking in het zenuwstelsel. Het vermoeden is dat auto-immuniteit tot zenuwontsteking kan leiden. Auto-immuniteit kan bijvoorbeeld ontstaan als een coronaviruseiwit waartegen een antilichaam is gevormd erg lijkt op een lichaamseigen eiwit. Dat fenomeen speelt soms ook een rol bij de ziekte multiple sclerose, waarbij antilichamen tegen het epstein-barrvirus ook cellen in het zenuwstelsel herkennen. Er is in ander onderzoek een breed palet aan auto-antistoffen gevonden, maar tot nu toe is er geen direct verband te leggen met de ziekte, laat staan dat is aangetoond dat ze de oorzaak van de symptomen zijn. Den Dunnen: „Auto-antistoffen zijn niet per definitie slecht, iedereen heeft ze.” Auto-antistoffen worden pas een probleem als ze de functie verstoren van het lichaamseigen eiwit waartegen ze gericht zijn.
Ontsteking van zenuwweefsel
De neuro-immunoloog Hanneke Willemen van UMC Utrecht leidt het onderzoek dat zich richt op zenuwontsteking. „Wij denken dat sommige antistoffen neurologisch weefsel aantasten”, zegt Willemen. „Muizen die de antilichamen van longcovidpatiënten hebben gekregen, krijgen neurologische symptomen zoals pijn en vermoeidheid. Dat zou de neurologische klachten kunnen verklaren die 80 procent van de longcovidpatiënten heeft.” Daarnaast wordt bij 65 longcovidpatiënten op PET-scans gekeken of er ontsteking is van het zenuwweefsel. Tegelijkertijd zoekt ze bij een aantal apen naar kenmerkende antistoffen in hun bloed en hersenvloeistof. Dat het virus tijdens een infectie langdurig deze energiefabriekjes in cellen verstoort toonde een studie in 2023 aan. Die functie herstelde zich in die studie wel snel in de longen, maar soms niet in het hart en andere organen. Het recente Amsterdamse onderzoek laat zien dat bij de onderzochte postcovidpatiënten die mitochondriën niet goed werken in spiercellen.
Ontregeld immuunsysteem
En dan is er nog een andere weg waarlangs de ziekte zich zou kunnen ontwikkelen: door verstoringen in het immuunsysteem op andere vlakken dan auto-immuniteit. „Bij vrijwel elke patiënt is er sprake van immuundysregulatie”, zegt Odilia Corneth, immunoloog in het Erasmus MC. Zij leidt het onderzoeksproject dat is gericht op ontregeling van het immuunsysteem. Uit onderzoek van Yale University werd gezien dat een bepaalde groep witte bloedcellen, T-cellen, niet meer goed werkt, patiënten zijn uitgeput en hebben vaak een gebrek aan het stresshormoon cortisol. De vraag is waardóór die ontsporing in stand blijft. Achtergebleven virusdeeltjes, vermoeden wetenschappers. Die zouden het afweersysteem kunnen blijven prikkelen. Dat kan het coronavirus zelf zijn, of een ander virus dat slapend aanwezig was in het lijf, en dat geactiveerd is door de infectie.
Het artikel in NRC geeft ook een aantal behandelingen weer van mogelijke mechanismen. Het is niet zo dat alles wat genoemd wordt geschikt is voor alle patiënten, maar voor een beperkte groep. Bij Vermoeidheid- en PostCovidkliniek laten we die opties liever bij onze internisten, die hun patiënten goed [leren] kennen.
